هوارد رایفا | ریاضی‌دان، بنیان‌گذار دانش تصمیم‌گیری
دانشمندی برجسته؛
ریشه در خاک ریاضیات و آمار – ولی نه برای صرف مطالعه آنها، که در تکاپو برای کاربردی کردن‌شان.
برای ساختن مسیری بین رشته‌ای؛ تا ریاضیات را با علوم رفتاری پیوند بزند و از دل این پیوند، دانش تصمیم‌گیری را شکل بدهد.
او هوارد رایفاست.
وقتی در معرفی‌های کتاب اسمارت چویسس گفتم که احتمالا لازم خواهد شد بزودی به هوارد رایفا برگردیم، دلیلم این بود که اسم او در سایت متمم، در کنار اسم دنیل کانمن آمده بود. و از آنجا که نقش کانمن را در حوزه تصمیم‌گیری به خوبی می‌شناسیم، بررسی کارهای رایفا هم حتما اهمیت پیدا می‌کرد.
اما حالا که شروع کردم تا درباره او یاد بگیرم، برایم حتی مسلم‌تر شده که کلیدهای مهمی از فهم پایه‌های تصمیم‌گیری آماری-ریاضی، در دستان اوست.
در این مطلب، اول بصورت مختصر با او آشنا می‌شویم و بعد، کتاب‌های معروف او در زمینه تصمیم‌گیری را با هم مرور می‌کنیم. تا مسیر مطالعاتی از میان کارهای او را بهتر پیدا کنیم.
(هوارد رایفا – عکس از مقاله نیویورک تایمز*)
آشنایی با هوارد رایفا
رایفا طیف وسیعی از کارها را در مسیر حرفه‌ای خود انجام داده. از مطالعات دانشگاهی در زمینه آمار، تا شکل‌دهی به ساختارهای رسمی دانشگاهی، ایجاد موسسات بین‌المللی، و پژوهش گسترده در زمینه تصمیم‌گیری.
• از نام او شروع کنیم. دیکته انگلیسی روبرو احتمالا می‌تواند در تلفظ نام او کمک‌کننده باشد: Howard Raiffa
• متولد 1924
• فوت شده در سن ۹۲ سالگی (2016) / ایالت آریزونا، امریکا
• یکی از کسانی که در بازآفرینی دانشگاه جان.اف.کندی هاروارد نقش مهمی داشته. انقدر که از او با عنوان یکی از بنیانگذاران Harvard Kennedy School نام می‌برند.
• تحصیلات او لیسانس ریاضی 1946، فوق لیسانس آمار 1947، و دکتری ریاضی 1951، همگی از دانشگاه میشیگان.
• پس از دوره کوتاهی تدریس آمار، در 1957 به دانشگاه کسب‌وکار هاروارد (HBS) رفته و تا آخر هم همان‌جا مانده.
• حاصل مطالعات و کارهای او، به شکل‌گیری علم تصمیم‌گیری، decision science، منجر شده. رشته‌ای که نظریه بازی‌ها، تحلیل ریسک، و تکنیک‌های مذاکره را شامل می‌شود.
البته او فقط به کارهای عرف یک پروفسور دانشگاهی محدود نبوده و تلاش می‌کرده کیفیت زندگی دیگران را در یک افق بزرگتر، بهتر کند.
نقش موثر در ایجاد موسسه IIASA و مدیریت آن در سه سال نخست بعد از تاسیس، از نقاط برجسته پرونده رایفا است. موسسه‌ای پژوهشی، به تاریخ تاسیس 1972، که به تحقیق درباره مسائل جهانی می‌پردازد.
اما اگر بخواهیم شخصیت او را هم تا حدی بشناسیم، پیام اعلام فوت او در سایت مدرسه کسب‌وکار هاروارد الهام‌بخش است (+). من این دو مورد را دوست‌تر می‌داشتم* و به نظرم بازتاب خوبی از شخصیت او را در خود دارند:
… رایفا با وجود دستاورهای بسیار، همیشه فروتن بود. همیشه می‌گفت که دستاوردهای مستقیم خودش، مهم‌ترین چیزهایی نیستند که با مرور دوران کاری‌اش به آنها افتخار کند، بلکه مهم‌ترین‌ها، رساله‌های دکتری دانشجویانش است. اسنادی که آنها را با افتخار در دفتر کار خود در مدرسه کسب‌وکار هاروارد به نمایش می‌گذاشت…
… او در سال ۱۹۹۴ از هاروارد بازنشسته شد. حالا دیگر وقت آزاد زیادی داشت تا کارهایی که می‌خواست را انجام بدهد. تصمیم گرفت که خلاهای تحصیل پراکنده‌اش را پر کند: با مطالعه کتاب‌های کلاسیکی که دوست داشت در جوانی خوانده باشد. شاید هم سری به علوم طبیعی بزند.
اما خیلی زود دوباره به حوزه تصمیم‌گیری برگشت.
او در خاطراتش اینطور می‌گوید:
زمان به سرعت می‌گذشت. و من این فرصت ناب را داشتم که دقیقا همان کاری را بکنم که دوست داشتم: ادامه پروژه‌های نیمه‌تمامی که از قبل در دست داشتم. این بود که جان تازه‌ای گرفتم و فهمیدم همان کاری را باید بکنم که قبل از بازنشیتگی انجام می‌دادم؛ البته با وقفه‌های کمتر…
کتاب‌های هوارد رایفا
رایفا کتاب‌های متعددی، عموما در زمینه تصمیم‌گیری و مذاکره نوشته که البته در بعضی از آنها، یکی از نویسندگان بوده.
از میان آنها، چند مورد که به نظرم مهم‌تر می‌آمد را با هدف انتخاب کتاب بعدی برای مطالعه، ورق زده و کمی بررسی کردم. خلاصه برداشتم را اینجا می‌بینید (البته شماره ۱ را تازگی خوانده‌ام، و از نظرم درباره آن مطمئن‌ترم).
۱. کتاب انتخاب های هوشمندانه (۱۹۹۸) – Smart Choices: A Practical Guide to Making Better Decisions
محبوب‌ترین اثری که رایفا در کارنامه خود دارد و البته یکی از سه نویسنده این کتاب است. حال‌وهوای ریاضی در این کتاب جزئی است. و هدف اصلی آن را می‌توان ارائه چارچوبی عملیاتی برای تصمیم‌گیری دانست. چارچوبی که به خواننده کمک کند تا قدم به قدم، فرآیند تصمیم‌گیری را پیش برود.
همچنین اگر بخواهیم مهارت تصمیم‌گیری را عمیق‌تر یاد بگیریم، می‌توانیم بر روی بهبود هشت جزء کلیدی مطرح شده، به عنوان خرده‌مهارت‌های تصمیم‌گیری، کار کنیم.
۲. کتاب تصمیم‌گیری با اهداف چندگانه (۱۹۷۶) – Decisions with Multiple Objectives: Preferences and Value Trade-Offs (+)
این کتاب نسبتا طولانی و ۵۰۰ صفحه‌ای است. اما فهرست به نظر شسته و رفته‌ای دارد. فصل‌های آغازین درباره چیزهایی است که احتمالا نام آنها را از قبل هم شنیده‌ایم: تعریف مسئله و معیارها و بده‌بستان بین گزینه‌ها. و به تدریج به فصل‌های پیچیده‌تر می‌رسیم: به عدم قطعیت، از کم تا زیاد، تابع مطلوبیت و … .
ریاضیات کتاب آسان نیست، اما خیلی پیچیده هم به نظر نمی‌رسد.
شاید بشود آن را سطح پیشرفته‌تر و البته دشوارتر کتاب انتخاب‌های هوشمندانه دانست. هر چند احتمالا کارکرد آنها متفاوت باشد. یکی برای آشنایی با یک چارچوب برای فرآیند تصمیم‌گیری مناسب است، و دیگری برای تحلیل عمیق تصمیم وقتی معیارهایمان متعددند.
۳. کتاب بازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها (۱۹۵۷) – Games and Decisions: Introduction and Critical Survey (+)
اثری کلاسیک.
موضوعاتی مثل نظریه بازی‌ها، بازی‌های جمع صفر، بازی‌های جمع غیرصفر، و نظریه مطلوبیت در تصمیم‌گیری در این کتاب بحث شده.
کتاب آمیخته به مباحث ریاضی است. هر چند بخش‌هایی که بار فنی آنها زیاد است با ستاره مشخص شده‌اند. تا تاکیدی بر این باشد که خواندن آنها از نظر نویسندگان، در درجه دوم اهمیت بوده.
۴. کتاب تحلیل تصمیم‌ها (۱۹۶۸) – Decision Analysis: Introductory Lectures on Choices Under Uncertainty (+)
جلد کتاب نمادی از تنه و شاخه‌های یک درخت است، که استعاره نمودار درختی در تصمیم‌گیری را تداعی می‌کند.
از فهرست آن اینطور برمی‌آید که برای یادگیری عملیاتی تصمیم‌های تحت ریسک طراحی شده. عملیاتی بودن را از اینجا می‌گویم که هر فصل یک پروژه در انتهای خود دارد.
تحلیل تصمیم پایه، نااطمینانی در بده‌بستان‌ها، نظریه مطلوبیت، احتمال مبتنی بر قضاوت، و به اشتراک‌گذاری ریسک و تصمیم‌های گروهی، عناوین بعضی از فصل‌های این کتاب‌اند.
به نظر می‌رسد کتاب ریاضیات چندان سختی نداشته باشد، هر چند در نگاه اول، همچنان یک کتاب با پایه ریاضی (در حد سختی متوسط) به چشم می‌آید.
۵. کتاب نظریه تصمیم‌گیری آماری کاربردی (۱۹۶۱) – Applied Statistical Decision Theory (+)
بررسی آماری و ریاضی جنبه‌های تصمیم‌گیری. طبیعتا بخش محاسباتی نسبتا سنگین دارد.
حسم این است که شاید مطالعه این کتاب در شروع یادگیری مهارت تصمیم‌گیری، انتخاب خوبی نباشد.
سه بخش کتاب که فصل‌ها ذیل آنها تعریف شده‌اند: نظریه عام؛ آزمایش و تصمیم – تحلیل فرم گسترده، وقتی نمونه‌گیری و مطلوبیت‌های نهایی جمع‌پذیرند – نظریهٔ توزیع‌ها.
۶. کتاب تصمیم‌گیری: تعاملات توصیفی، هنجاری و تجویزی (۱۹۸۸) – Decision Making: Descriptive, Normative, and Prescriptive Interactions (+).
مجموعه مقالاتی در زمینه تصمیم‌گیری، که در کنفرانسی در مدرسه کسب‌وکار هاروارد ارایه شده.
طبیعتا به خاطر قالب آن، ساختار منسجم سایر کتاب‌ها را ندارد.
۷. کتاب خاطرات (۲۰۱۱) – Memoir: Analytical Roots of a Decision Scientist (+)
زندگینامه هوارد رایفا به قلم خود او.
به نظر باید خواندنی باشد.
***
لینک‌های مفید و پی‌نوشت‌ها:
– دو منبعی که در بخش «آشنایی با هوارد رایفا» و همینطور عکس این نوشته، از آنها استفاده کرده‌ام: nytimes, hbs.
– معرفی هوارد رایفا و لیست کتاب‌های او در سایت متمم، خواندنی است: اینجا
– توضیح درباره دو بخش ترجمه که از من است: این دو پاراگراف، ترجمه به مفهوم است.
